Wees onzichtbaar

Primaire gegevens

Murat Isik, Wees Onzichtbaar. Uitgeverij Ambo Anthos 2017 (1^e druk 2017)

Samenvatting

Harun Mutlu besluit eind jaren zeventig vanuit het Turkse Izmir te vluchten naar Hamburg, waar zijn broer woont. De linkse activist voelt zich in het politiek onrustige Turkije niet langer veilig. Bovendien heeft hij spijt van zijn onbezonnen huwelijk met Asena, met wie hij twee kinderen heeft gekregen: Metin, de verteller van het verhaal, en zijn oudere zus Nevra. Maar eenmaal in Hamburg laat hij zijn vrouw en kinderen overkomen omdat hij denkt dat hij met een gezin meer kans maakt op een woning. Als ze zich in Hamburg toch niet kunnen vestigen, verhuizen ze in 1983 naar Amsterdam, waar Harun een woning heeft weten te bemachtigen in de Bijlmer.

Vader Harun heeft tijdens de verhuizing nauwelijks aandacht voor de jarige Nevra. Het markeert het begin van het moeizame gezinsleven in de Bijlmerflat. Van een bijstandsuitkering kan het gezin nauwelijks rondkomen, vooral omdat Harun zijn geld over de balk smijt in de kroeg en de hele nacht op pad is. Hij heeft geen werk, maar met de studente economie Ayse die tijdelijk bij hen komt wonen, maakt hij plannen om een restaurant te beginnen. Als moeder aan Ayse duidelijk maakt dat ze niets te verwachten heeft van de lanterfanter Harun is ze snel weer vertrokken. Dat moeder het karige gezinsinkomen aanvult met een baantje bij de PTT zint Harun niets. Een boetiek in kleding die ze later beginnen op de zwarte markt in Beverwijk wordt een fiasco. Alleen op Koninginnedag boeken ze zakelijk succes met de verkoop van kebab in de Amsterdamse binnenstad.

Met zijn vrouw maakt Harun bijna dagelijks ruzie. Als zijn ouders korte tijd uit elkaar gaan, mist Metin zijn vader toch. Maar na zijn terugkeer blijft alles bij het oude: Metin blijft zich ergeren aan het ochtendlijke lawaai van zijn vaders föhn, zus Nevra sluit zich weer op in haar kamer. Metin zoekt buitenshuis zijn vertier, voetbalt met zijn flatgenootjes en wordt vriendjes met Floyd en Saleem. Zijn eerste vriendinnetje is zijn nieuwe klasgenote Esmeralda, een half-Surinaams meisje dat net als hij zucht onder een moeizame verhouding met haar vader, maar hij heeft niet echt verkering met haar.

Op school is hij een dromer, maar zijn leesachterstand spijkert hij bij met de Marvelstrips waar hij gek op is. Rekenen blijft een probleem: hij krijgt bijles van meneer Rolf, een van de eerste bewoners van de flat. Veel baat dat niet: door zijn slechte rekenprestaties dreigt hij naar mavo of havo te gaan, maar zijn vader weet meester Gregory te overreden hem toch naar het vwo te sturen. Metin moet en zal van zijn vader later naar de universiteit gaan.

Esmeralda is hij snel vergeten als de bijzonder aantrekkelijke Nicole ook op de scholengemeenschap Reigersberg blijkt te zitten, maar met haar wordt het ook niks omdat ze niet bij elkaar in de klas zitten en hij verder geen toenadering durft te zoeken.

Metin moet erg zijn best doen om bij te blijven en wordt het mikpunt van klasgenoot Dino Purperhart, die samen met zijn meelopers de klas terroriseert en hem consequent ‘schoonmaker’ noemt. Pas als de stoere Kaya, ook afkomstig uit Izmir, in de klas komt, keren de kansen voor Metin. Kaya durft het wel tegen Dino op te nemen. Metin en Kaya worden dikke vrienden.

De Bijlmerramp van 1992 maakt diepe indruk op het gezin en heeft ook op school gevolgen. Dino en een paar kameraden slaan klasgenoot Vincent in elkaar nadat die een racistische opmerking heeft gemaakt over slachtoffers van de ramp. Na een schorsing wordt Dino definitief van school gestuurd als hij een stoel onder een docent vandaan heeft getrokken. Metin heeft gezegd dat Dino de dader was en blijft bang voor de wraak van zijn voormalige klasgenoot. Niet ten onrechte, want Dino staat hem op een dag op te wachten en verwondt hem met een mes.

Metin gaat achter de kassa werken bij de Vomar en ontmoet daar Sanne, die zijn eerste echte vriendinnetje zal worden nadat hij samen met een stel andere jongens al een eerste seksuele ervaring had opgedaan met de wulpse Tina, in een stil hoekje op de galerij van de flat.

Ook thuis lijkt het beter te gaan als pa begint aan een studie voor maatschappelijk werker. Als de Bijlmer door de toestroom van junks uit de binnenstand steeds verder verloedert, verhuizen ze naar een andere wijk en lijkt alles ten goede te keren: moeder maakt promotie in haar werk bij het AMC, vader studeert af en vindt een baan als maatschappelijk werker. Maar het geluk is van korte duur, want pa raakt door zijn eigengereide gedrag zijn baantjes al snel weer kwijt en laat zich afkeuren. Zijn WAO-uitkering op jonge leeftijd ziet hij als een overwinning op het kapitalistische systeem.

Met hun oude wijk lijkt het ook de goede kant op te gaan: de Bijlmer wordt gerenoveerd, ook hun oude flat Fleerde, waar alleen meneer Rolf zich als laatste bewoner vergeefs tot het allerlaatste verzet tegen zijn gedwongen vertrek.

Kaya wilde met Metin op wereldreis als ze hun diploma hebben behaald, maar Metin kiest ervoor te gaan studeren. Als hij Kaya na tijden terugziet, heeft zijn vriend veel van zijn charisma verloren: hij zit onder de plak bij een vrouw en krijgt van zijn familie het verwijt dat hij alleen maar aan zichzelf denkt. Metin lijkt eindelijk voor zichzelf te kunnen kiezen: bij een uitwisselingsvak internationaal recht kan hij in San Francisco ook vakken gaan doen waar zijn hart eigenlijk naar uit gaat: journalistiek en schrijven.

Thuis lopen de zaken helemaal uit de hand als zijn vader moeder slaat en in de cel belandt. Pa neemt dan de benen naar Izmir. Metin hoopt hem nooit meer te zien, maar als hij na vier maanden eindelijk met hem belt, mist hij zijn vader toch.

In het laatste hoofdstuk keert de volwassen Metin terug naar de plek waar hij opgroeide: bijna niets doet hem er nog herinneren aan zijn jeugd, de Bijlmer is onherkenbaar veranderd.

 

Verhaalanalyse

Titelverklaring

De titel Wees onzichtbaar kan op verschillende manier uitgelegd worden. Om de toorn van hun vader te ontlopen, doen Metin en zijn zus Nevra er het best aan om niet al te veel op te vallen, om onzichtbaar te zijn. Vooral Nevra brengt dit in de praktijk door zich terug te trekken op haar eigen kamer. Ook op de middelbare school is Metin het liefst onzichtbaar als hij het mikpunt wordt van pestkoppen. Metin wilde onzichtbaar zijn, zowel thuis als op school.

Meer in het algemeen weten de kinderen, maar ook hun moeder, dat ze pas echt gevestigd zijn in hun nieuwe thuisland als ze niet meer zichtbaar vreemdelingen zijn, als ze geïntegreerd zijn in de Nederlandse samenleving.

Motto

Don’t break character

You’ve got so much heart

– The Killers, ‘Be Still’

Liedjes van de The Killers kun je op veel verschillende manieren interpreteren en men verschilt dus van mening over de betekenis van dit liedje. Veel interpretaties stemden overeen in de aanname dat dit het advies was van een ouder, een vader aan zijn kind, zijn zoon. Het sluit dus aan bij het thema vader-zoonrelatie. Het motto komt uit het liedje ‘Be Still’. Wat lijkt op ‘wees onzichtbaar.’ Dit toont ook aan dat de hoofdpersoon zich moet aanpassen aan zijn omgevingen maar niet kan breken en zichzelf niet moet verliezen. Dit slaat op Metin die zichzelf niet mag verliezen in de gebeurtenissen thuis en op school.

Thema

Het belangrijkste thema van Wees onzichtbaar is het opgroeien met een dominante vader. Coming of age en vader-zoonrelatie worden hier dus gecombineerd. Metin groeit op met een dominante vader en die bepaalt voor een groot hoe hij opgroeit. In plaats van dat zijn vader hem zelfvertrouwen geeft, maakt hij hem juist klein. Zijn vader is niet in hem geïnteresseerd, is gewelddadig en kleineert hem als hij zijn gelijk niet kan krijgen. Zijn moeder probeert af en toe om Harun een vader te laten zijn en hem mee te laten nemen naar de vereniging of het zwembad, maar de conversaties verlopen dan stroef en uit alles blijkt dat het Harun nooit om Metlin en altijd om hemzelf gaat. Ondanks dat gegeven vindt hij zichzelf een goede vader, want als communist is hij een bijzondere man, terwijl Metin het hem kwalijk neemt dat hij geen betere vader probeert te zijn. Als Metlin ouder wordt, accepteert hij steeds minder van zijn vader. Na drie klappen tijdens een vakantie weigert hij hem nog ‘baba’ te noemen. Hij kan het niet meer en neemt dat zichzelf kwalijk maar ziet ook dat het zijn vader is geweest die zich van hem verwijderd heeft en Metin zelfs bang voor hem gemaakt heeft. Hij zorgt voor een onveilige omgeving waarin niemand zichzelf durft te zijn. Na zijn vwo-examen lijkt zijn vader wat toenadering te zoeken en geeft hij hem het boek Vaders en zonen van Toergenjev cadeau maar Metin is nog niet klaar om die boodschap van zijn vader tot zich te nemen. Zijn vader adviseert hem om rechten te studeren. Aan het einde van het boek is Metin blij dat zijn vader uit zijn leven verdwenen is én dat hij hem uitnodigt om een keer raki in Izmir te komen drinken. Dan noemt hij hem ook weer ‘baba’.

Motieven

Het boek heeft verschillende motieven:

Cultuurverschillen
Metin groeit op in de Bijlmer waar veel mensen met een migratieachtergrond wonen. Hij ontdekt al snel dat ‘Turk’ niet per se een positief woord is en is dan blij dat hij een Zaza is. Op de basisschool is het echter weer handiger om Turks en moslim te zijn, omdat veel kinderen in de klas en in het bijzonder zijn vriendje Saleem dat ook zijn en ze het niet zouden begrijpen dat hij het niet is. Op het SGR wordt hij vanwege zijn Turks zijn schoonmaker genoemd en gepest.

Pesten
Niet alleen zijn vader en de Bijlmer zorgen voor onveiligheid, op het SGR wordt Metin ook nog eens gepest. De leider van de klas, Dino, begint hem vanwege zijn Turkse achtergrond ‘schoonmaker’ te noemen en binnen de kortste keren noemt de hele klas hem zo. Niemand wil naast hem zitten en Metin raakt geïsoleerd. Op sommige dagen spreekt hij niemand. Dat is extra schrijnend tijdens de excursie naar Texel of het schoolreisje. Zijn mentrix geeft Nederlands en tijdens een les hebben ze het over pesten. De klas geeft aan dat Metin gepest wordt en Metin wil niet dat erover gesproken wordt maar geeft wel toestemming. Na een heel verhaal waarschuwt de mentrix de klas om hem niet nog een keer te pesten en Metin voelt zich gebruikt. Hij verwacht dat ze nu met hem zal willen praten, zal willen weten hoe het gaat, maar dat gebeurt niet. Dino gaat zelfs steeds verder: hij dwingt Metin gratis kebab aan hem en zijn vrienden te geven en zijn geschiedenishuiswerk aan zijn zusje te dicteren. Het enige verzet dat Metin kan bieden is niet al zijn huiswerk voorlezen en tijdens de Gaasperplasloop wint hij van een meisje dat hem in de metro ‘schoonmaker’ noemde. Pas als Kaya op school komt, verandert zijn positie echt.

Tijd en ruimte

De tijd in het eerste hoofdstuk van deel een is 1983, de verteller is dan vijf jaar oud. Deel twee begint in 1989, als Metin naar het vwo gaat. Deel drie begint in 1994, het begin van Metins eindexamenjaar.

De vertelde tijd is ongeveer vijftien jaar: van 1983 tot waarschijnlijk 1997 (Metin gaat waarschijnlijk in 1995 studeren en ontmoet Kaya dan nog twee keer). Het verhaal loopt niet chronologisch met flashbacks en verwijzingen naar de toekomst.

Het verhaal speelt zich af in de Bijlmermeer in Amsterdam. Ze wonen in de flat Fleerde. In deze buurt wonen veel mensen met een migrantenachtergrond, de binnenstraat, de lift en het trappenhuis zijn vies en gevaarlijk, er is regelmatig sprake van kleine criminaliteit en de junks nemen steeds meer de buurt over. Metin wordt als hij klein is in de lift belaagd door een potloodventer, krijgt een klap van een gekke vrouw, ziet hoe een voetbalvriendje verslaafd raakt aan de drugs en er wordt meerdere keren in hun appartement ingebroken. Meneer Rolf, een buurman en een van de eerste bewoners, houdt op een gegeven moment een hele tirade over de mislukking van de Bijlmer. Steeds meer mensen trekken weg en de leegstand vormt een nieuw probleem. Als Metin als hij ouder is, terugkeert naar de Bijlmer en ziet hoe alles veranderd is, mist hij de plek van zijn jeugd ook een beetje.

Vertelinstantie

Het verhaal wordt verteld door een ik-verteller: Metin. Je leert de andere personages door zijn ogen kennen. De toon verandert gedurende het verhaal, aangezien Metin eerst een verteller is van vijf jaar en later een volwassen verteller. Je merkt dit aan de houding ten opzichte van zijn vader: in het begin begrijp je zijn gedrag niet maar hoe ouder hij wordt, hoe wijzer en hoe meer hij snapt over zijn vader.

"‘Dat is aan jou,’ zei mijn zus. Dat verwarde me, niet eerder had iemand van ons gezin dat tegen mij gezegd. Het was nooit aan mij geweest, want alles had altijd moeten passen in het door mijn ouders vooropgezette plan, alles had altijd verstandig moeten zijn." (blz. 525)

"Alles was altijd interessanter voor hem dan ik: zijn boeken, de krant, zijn haar, de visite en nogmaals zijn haar. Zijn haar! […] Dagelijks besteedde hij meer tijd aan zijn haar dan gedurende drie volle maanden aan mij. " (blz. 51)

 

Personages

Metin Mutlu: Metin is de hoofdpersoon van het verhaal. In het begin van het boek is hij vijf jaar en aan het eind van het boek is hij aan het studeren. Hij is lief en zachtaardig maar kan ook rebels zijn. Hij is dromerig op school maar word gepest. Hij houd van het lezen van strips en romans.

Harun Mutlu: Harun is de vader van Metin. Hij komt uit Oost-Turkije en is later in Izmir terechtgekomen. Hij en zijn vrouw hebben een ongelukkig huwelijk en is later gevlucht naar Hamburg. Hier heeft hij later zijn vrouw en kinderen over laten vliegen zodat hij een hoge uitkering kreeg. Hij was slecht tegen zijn kinderen en vrouw.

Asena Mutlu: Asena is de moeder van Metin. Ze is een mooie vrouw die haar man volgt om een goede toekomst te geven aan haar kinderen. Ze toont steeds meer lef naar haar man toe en probeert de kinderen te steunen. Ze krijgt uiteindelijk een baan waardoor ze haar leven terug in eigen handen krijgt.

Nevra Mutlu: Nevra is de zus van metin. Ze is populair op school en heeft een vurige tong.

Kaya: Kaya is de vriend van Metin en een redder in nood. Ze hebben meteen een band aangezien Kaya ook uit Izmir komt. Hij leidt een wild leven en neemt het niet al te serieus.

 

Eindoordeel

Wees onzichtbaar vond ik echt een heel mooi boek. Het is een dik boek en het duurde me dan ook even om het uit te lezen. Door de schrijfstijl van de schrijver vond ik het wel makkelijk om doorheen te komen. Ik wilde graag weten hoe het verhaal af zou lopen en dat vond ik wel een goede kwaliteit van het boek. Ik vond het ook heel interessant om te lezen over het leven in de Bijlmer en hoe Metin veranderde van kleine jongen naar een opgegroeide jongeman.

 

Keuzeopdracht

Interview met iemand die dit boek ook heeft gelezen

Dus Niene, jij hebt ook het boek Wees Onzichtbaar van Murat Isik gelezen?
‘Klopt, ik heb het boek ook voor school gelezen een jaar geleden. Mijn docent raadde mij dit boek aan en ik moest nog een boek voor op mijn lijst. Ik had even een korte beschrijving ervan opgezocht en het leek me een interessant boek.’

Wat vond je van het boek over het algemeen?
‘In eerste instantie keek ik er een beetje tegenop, aangezien het een dik boek is en ik niet heel veel tijd meer had tot ik hem moest inleveren, maar ik merkte dat ik het steeds leuker vond naarmate ik het verhaal las. Ik kreeg toen heel erg dat ik door wilde blijven lezen om te zien hoe het verhaal verder zou gaan en zou eindigen.’

Wat vond je van het taalgebruik?
‘Prima te doen. Ik weet nog dat ik er niet echt problemen mee had om het te lezen. Ik vond dat Isik gemakkelijke zinnen maakte waardoor ik er snel doorheen kon lezen, ondanks dat het zo’n dik boek was.’

Wat vond je van de hoofdpersoon, Metin?
‘Ik vond het heel leuk om mee te kijken met Metin. Ik vond het enorm interessant om te zien hoe hij van een klein jongetje opgroeide naar een volwassen man en welke gebeurtenissen hij meemaakte. Je kon heel erg meeleven met Metin en zag precies hoe hij zich voelde. Ik hou er heel erg van als ik dit heb met hoofdpersonen dus vond het dan ook interessant om met hem mee te kijken, vooral omdat hij zo anders is opgegroeid dan ik.’

Hebben bepaalde gebeurtenissen je aan het denken gezet?
‘Niet per se gebeurtenissen, maar vooral het leven van Metin. Ik merkte al snel het enorme verschil tussen mijn opvoeding en de opvoeding van Metin. Zo begon ik meer te denken over hoe sommige mensen in Nederland die ook zo’n opvoeding hebben gehad zich voelen, dus dit heeft me wel aan het denken gezet.’